فلسفه وضو از دریچه دانش نوروفیزیولوژی ...
با توجه به نقشه آدمک حسی، روشن است که وقتی در جریان وضو، داخل دهان، صورت، ساعدها، کف دستها، جلوی سرو روی پاهای آدمک حسی، تحریک شوند، قسمت اعظم قشر حسی، تحریک می‌شود و هوشیاری به سطح بالایی می‌رسد، در حالی که فقط چیزی، حدود ۲۰٪ از سطح بدن مرطوب شده است. اگر شخص به عوض وضو گرفتن تمامی بدن خود (یعنی ۵ برابر مساحت وضو) را می‌شست، چیز زیادی بر تحریک ناشی از وضو، افزوده نمی‌شد؛ به عبارت دیگر، اگر برنامه وضو به گونه فعلی نبود ومناطق دیگری از بدن شسته می‌شدند، چنین اثری به دست نمی‌آمد. پس وضو، با مرطوب کردن ۲۰٪ از سطح بدن، تقریباً کار مرطوب کردن تمام بدن را انجام می‌دهد و این موضوع واقعاً یک معجزه است.
در حقیقت، شرع مقدس خواسته است، با سهل‌ترین عمل و کمترین زحمت، بیشترین اثر حاصل آید که همانا نشاط و توجه کافی برای به جا آوردن نماز است. اما بهترین شیوه تحریک حسی، به منظور تولید نشاط، استفاده از آب است؛ زیرا هم بی‌خطر بوده و هم بهداشتی است و به علاوه، از لحاظ روانی هم خوشایند است.”
یکی از سوالاتی که ممکن است برای نمازگزاران مطرح شود این پرسش است که چرا ما پیش از آغاز نماز وضو می گیریم و به عبارت دیگر فلسفه وضو چیست؟ در خصوص فلسفه وضو با استفاده از روایات اهل بیت علیهم السلام می توان امور زیر را بیان کرد:
وضو و تقویت روحیه تعبد و بندگی
یکی از مهمترین فلسفه های تمامی دستورات الهی از جمله وضو، تقویت روحیه تعبد و بندگی است، چرا که به وسیله همین فرامین است که میزان اطاعت پذیری و بندگی ایمان آوردندگان در برابر خداوند متعال ظهور و بروز می نماید، هر چند علت اصلی این دستورات برایشان مخفی و پوشیده باشد. لذا خداوند متعال در قرآن فرموده است:« ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدیدُ الْعِقابِ/ آنچه را رسول خدا براى شما آورده بگیرید(و اجرا کنید)، و از آنچه نهى کرده خوددارى نمایید؛ و از(مخالفت) خدا بپرهیزید که خداوند کیفرش شدید است!».
از همین رو یکی از فلسفه هایی که در احادیث اهل بیت علیهم السلام برای دستورات الهی از جمله وضو بدان تصریح شده، تقویت روحیه تعبد و بندگی نسبت به فرامین الهی است، امام باقر علیه السلام فرموده اند:« إِنَّمَا الْوُضُوءُ حَدٌّ مِنْ حُدُودِ اللَّهِ لِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یُطِیعُهُ وَ مَنْ یَعْصِیه/ وضوءیکی از حدود دستورات الهی است که خداوند برای شناسایی مطیع و عاصی آن را واجب فرموده است.»
مقدمه ای برای آراستگی درون
از دیگر مسایلی که در روایات درباره فلسفه وضو بدان اشاره شده، طهارت و پاکیزگی ظاهری است. امام رضا علیه السلام در توجیه یکی از شاگردان خود چنین می فرماید:«فَإِنْ قَالَ قَائِلٌ فَلِمَ أُمِرَ بِالْوُضُوءِ وَ بُدِئَ بِهِ قِیلَ لِأَنَّهُ یَکُونُ الْعَبْدُ طَاهِراً إِذَا قَامَ بَیْنَ یَدَیِ الْجَبَّارِ عِنْدَ مُنَاجَاتِهِ إِیَّاهُ مُطِیعاً لَهُ فِیمَا أَمَرَهُ نَقِیّاً مِنَ الْأَدْنَاسِ وَ النَّجَاسَهِ…/ اگر کسی بگوید چرا خداوند امر فرمود به وضو و به آن آغاز کرد؟ پاسخ می گوئیم: برای آنکه عبد در مقام مناجات و گفتگو و در حال ملاقات با خالق پاک و طاهر باشد.» البته همین طهارت ظاهری زمینه ساز طهارت باطنی است لذا امام رضا علیه السلام در تبیین یکی دیگر از فلسفه های وضو طهارت باطنی را مورد توجه قرار داده و فرموده اند:«بدان جهت به گرفتن وضو امر شده که… دل را براى قیام در حضور حضرت پروردگار پاکیزه مىسازد» [۱].
وضو نشاط آفرین است
یکی دیگر از فلسفه های وضو ایجاد آمادگی و نشاط برای قرار گرفتن در حضور پروردگار به هنگام مناجات با خداوند است. در این باره نیز امام هشتم علیه السلام فرموده اند:«بدان جهت به گرفتن وضو امر شده که… کسالت و خواب را از آدمى دور میکند»
نگاه علم جدید به فلسفه وضو
این سوال از دو منظر قابل پاسخ گویی است. اول “نقش معنوی شستشو و مسح این اعضا در نماز” است. بر اساس حدیثی که از امام رضا علیه السلام در خصوص چرایی شکل خاص وضو و این که چرا در وضو تنها این چند عضو مورد توجه ویژه قرار گرفته اند می توان گفت مهمترین دلیل، توجه خاص به این چند عضو در وضو آن است که تمامی این اعضا در نماز به کار گرفته می شوند، چرا که انسان به هنگام نماز با صورت سجده می کند. با دست از ذات خداوند متعال درخواست مىکند و با سر در رکوع و سجود به خدا رو مىآورد و در نماز با پاها برمىخیزد و مىنشیند.
اما منظر دوم، “فوائد جسمی شستشو و مسح اعضای وضو” است. علاوه بر آثار معنوی گفته شده با پیشرفت دانش بشری نتایج جالبی در خصوص شستن و مسح این چند عضو خاص به دست آمده است که به یکی از موارد آن اشاره می نمائیم.
امروزه، دانش نوروفیزیولوژی (Neurophysiology) و شاخه‌های مختلف این علم از جمله نوروسایکولوژی (Neuropsycholugy) که به بررسی کارکرد سیستم عصبی می پردازد، به پیشرفت‌های چشمگیری نایل آمده است.
از دیدگاه علم فیزیولوژی، مغز یک سیستم رایانه‌ای فوق العاده پیشرفته است و مانند رایانه دارای مسیرهای ورودی (راه‌های حسی)، بخش ذخیره اطلاعات (حافظه)، بخش تحلیل اطلاعات و نتیجه‌گیری (تفکر) و مسیرهای خروجی (راه‌های حرکتی) می‌باشد. اطلاعات دیداری، شنیداری، چشایی، لامسه و غیره از طریق راه‌های حسی وارد مغز شده در حافظه ذخیره می‌شوند و یامورد تحلیل قرار می‌گیرند آنگاه فرامین خروجی از طریق راه‌های حرکتی به اعضا منتقل می‌گردند و اعضا را وادار به عمل می‌سازند.
دسته ای از حواس هستند که در سرتاسر بدن وجود دارند و به عضو خاصی اختصاص ندارند، به اینها اصطلاحاً«حواس پیگری» گفته می‌شود. مانند لامسه، درد، حس سرما و گرما، حس فشار، حس ارتعاش و امثال آنها. برای اینکه این حواس ادراک شوند باید به منطقه ویژه‌ای از قشر خاکستری مغز به نام «قشر حسی» مخابره شوند. حس هر بخشی از بدن به قسمت خاصی از قشر حسی ارسال می‌شود. به عبارت دیگر هر قسمت از قشر حسی به بخش معینی از بدن مرتبط است.
پس در قشر حسی بخش‌های متناظری با اعضای بدن وجود دارند و اگر نقشه آنها را طراحی کنیم دقیقاً شکل یک آدمک به دست می‌آید که آنرا«آدمک حسی» یا (Sensoy homonculus) نامیده‌اند. صورت و دست‌های این آدمک حسی بسیار بزرگ است، در حالی که تنه، ران‌ها و ساق پاهای آن بسیار کوچک هستند. همچنین کف پای آدمک نیز بزرگ است. در آدمک حسی، اعضایی که بزرگتر هستند، حساسیت بیشتری دارند.
به همین جهت است که حساسیت دست و صورت انسان، بیش از پا و تنه است. در صورت و دست تعداد گیرنده‌های حسی فراوان‌تر است و این اعضا گرچه نسبت به کل بدن کوچک هستند؛ اما پیامهای عصبی زیادی به قشر مغز مخابره می‌کنند. لذا دقت حسی این بخش‌ها بالاتر می‌باشد و تصویر آنها در آدمک حسی بزرگ است.
اگر ما به نقشه دقیق آدمک حسی توجه کنیم، به راحتی درمی‌یابیم که اعضای بزرگ آدمک حسی تقریباً همان اعضایی هستند که در هنگام وضو گرفتن، مرطوب می‌شوند و عبارتند از صورت، دستها و پاها (از مچ تا انگشتان).
با توجه به نقشه آدمک حسی، روشن است که وقتی در جریان وضو، داخل دهان، صورت، ساعدها، کف دستها، جلوی سرو روی پاهای آدمک حسی، تحریک شوند، قسمت اعظم قشر حسی، تحریک می‌شود و هوشیاری به سطح بالایی می‌رسد، در حالی که فقط چیزی، حدود ۲۰٪ از سطح بدن مرطوب شده است. اگر شخص به عوض وضو گرفتن تمامی بدن خود (یعنی ۵ برابر مساحت وضو) را می‌شست، چیز زیادی بر تحریک ناشی از وضو، افزوده نمی‌شد؛ به عبارت دیگر، اگر برنامه وضو به گونه فعلی نبود ومناطق دیگری از بدن شسته می‌شدند، چنین اثری به دست نمی‌آمد. پس وضو، با مرطوب کردن ۲۰٪ از سطح بدن، تقریباً کار مرطوب کردن تمام بدن را انجام می‌دهد و این موضوع واقعاً یک معجزه است.
در حقیقت، شرع مقدس خواسته است، با سهل‌ترین عمل و کمترین زحمت، بیشترین اثر حاصل آید که همانا نشاط و توجه کافی برای به جا آوردن نماز است. اما بهترین شیوه تحریک حسی، به منظور تولید نشاط، استفاده از آب است؛ زیرا هم بی‌خطر بوده و هم بهداشتی است و به علاوه، از لحاظ روانی هم خوشایند است.
منبع: فاراقلیط
